Voetbal en filosofie: Maarten van den Heuvel over het WK Voetbal

Oranjegekte, nationalisme of esthetiek. Hoe beleven filosofen het WK Voetbal? De dag na die finale is het precies 225 jaar geleden dat de bestorming van de Bastille de Franse Revolutie inluidde. Maarten van den Heuvel, auteur van het boek Vrijheid gelijkheid broederschap, onderzoekt welke rol de drie traditionele waarden van de  Franse Revolutie spelen in het voetbal.

Met de resultaten van het Nederlands elftal stijgt ook de Oranjekoorts in ons land. Steeds meer mensen storten zich vol overgave in de discussie over de speelstijl en langzamerhand neemt het aantal mensen toe dat gelooft dat Oranje de finale op 13 juli gaat halen.

De dag na die finale is het precies 225 jaar geleden dat de bestorming van de Bastille de Franse Revolutie inluidde, waarmee het fundament werd gelegd voor onze huidige Westerse democratieën. Het gedachtegoed van die Franse Revolutie is samengebald in de leuze Vrijheid, gelijkheid broederschap. Drie waarden die nog steeds veel weerklank vinden, omdat ze gedrieën heel goed beschrijven hoe wij als mensen optimaal samenleven. Het WK en het optreden van het Nederlands elftal daar vormen een uitstekend praktijkvoorbeeld van het belang van die drie waarden vrijheid, gelijkheid en broederschap.

Het eerste wat daarbij opvalt, is dat het Nederlands elftal zich zo sterk als collectief presenteert. ‘We doen het echt met zijn drieëntwintigen’, hoor je de spelers met grote regelmaat zeggen. In tegenstelling tot sommige voorgaande toernooien hoor je de wisselspelers nu ook niet klagen dat ze niet of te weinig aan bod komen. Ook zij stellen het teambelang voor hun directe eigen belang. En de spelers vieren hun doelpunten zozeer gezamenlijk dat daar een nieuw woord voor is uitgevonden: kluitjesjuichen.

In Nederland moeten we daar nog een beetje aan wennen. Journalisten en volgers zijn nogal geneigd naar individuen te kijken. Gedurende de hele groepsfase bleef het gesprek maar terugkomen op Wesley Sneijder. Vier jaar geleden was hij nog de held van Oranje met zijn vijf doelpunten, maar nu speelde hij vooral tamelijk onzichtbaar in dienst van het elftal, zo werd met onbegrip geconstateerd. Sneijder zelf begreep overigens niets van die ophef. Voor hem was het volslagen normaal dat hij deed wat voor het team het beste was.

Hoezeer deze broederschap – in de samenleving gemeenschapszin, hier teamspirit – van essentieel belang is, was mooi te zien in de aflevering van Andere tijden sport over het WK van 1990. Daar ontbrak de teamspirit volkomen, met als gevolg een volslagen mislukt WK, ongeacht de individuele kwaliteiten van spelers als Van Basten, Gullit, Rijkaard en Koeman. Zodra er spelers zijn die zich belangrijker voelen dan het team, dan ondermijnt dat de teamspirit, met alle gevolgen van dien.

Draait het dan alleen om die broederschap en doet vrijheid, in de vorm van ruimte voor het individu er helemaal niet toe? Toch wel. Het is belangrijk te beseffen dat teamspirit niet van boven kan worden opgelegd. Alle spelers zullen daar, in vrijheid, voor moeten willen kiezen. In die zin kan dus van echte broederschap geen sprake zijn zonder vrijheid. Los daarvan heeft Louis van Gaal zijn systeem zo opgezet dat Arjen Robben en Robin van Persie de vrijheid hebben om op avontuur te gaan, te doen waar ze goed in zijn en niet achter de backs van de tegenstander hoeven aan te lopen. Binnen het collectief is die ruimte bewust gecreëerd.

Tegelijkertijd zijn deze sterren zich terdege bewust van het feit dat zij zonder de rest van het team niets klaar zouden spelen. Iets wat de huidige wereldvoetballer van het jaar, Cristiano Ronaldo, met het inmiddels uitgeschakelde Portugal aan den lijve heeft ondervonden. En daarmee komen we aan de derde waarde van de drie: gelijkheid in de zin van gelijkwaardigheid. Het is niet goed denkbaar dat de noodzakelijke teamspirit zou kunnen bestaan als Arjen Robben zich verheven zou voelen boven bijvoorbeeld Stefan de Vrij. Nigel de Jong verwoordde dat mooi in de Volkskrant:

‘Zodra er wederzijds respect is, kun je iets zeggen. Dan komt de acceptatie. En van acceptatie verdwijnt irritatie. Dan wordt het makkelijk en ga je zien: oh wacht, hij neemt die extra meter voor mij, dus loop ik een extra meter voor hem.’

En bij die gelijkwaardigheid hoort ook een vergelijkbare waardering. Ik heb nog nooit gehoord dat de wedstrijdpremies bij het Nederlands elftal wezenlijk per speler verschillen. En terecht, want dat zou heel wel de onderlinge band kunnen ondermijnen.

Zo bezien is een evenwicht tussen vrijheid, gelijkheid en broederschap dus onontbeerlijk. Te veel nadruk op de een gaat al gauw ten koste van de andere twee. Zo ook in onze samenleving. Een te grote nadruk op individuele vrijheid kan gevolgen hebben voor ons denken over gelijkwaardigheid en de gevoelde broederschap. Ook Jan Terlouw sprak onlangs in zijn 4 mei-voordracht van een ‘onlosmakelijke koppeling’ tussen de drie begrippen. Ik zou willen spreken van een drie-eenheid.

Terlouw constateerde nog iets, namelijk dat vooral de broederschap in ons land onder druk staat. Ik denk dat hij daarin gelijk heeft. Willen we echt dat de gemeenschapszin, de broederschap in Nederland toeneemt, dan kunnen we een voorbeeld nemen aan het Nederlands elftal.

Maarten van den Heuvel (1965) is historicus. Hij werkt als journalist en programmamaker bij de VARA. Hij was betrokken bij de driedelige VARA-serie Vrijheid gelijkheid broederschap en publiceerde in 2014 een gelijknamig boek als verdieping van dat onderzoek.

Lees hier de andere artikelen in de reeks Voetbal en filosofie.