Pleidooi voor het gesprek. Interview Simone van Saarloos en Persis Bekkering

De naam van Hannah Arendt (1906-1975) valt ineens overal, precies wat Persis Bekkering (1987) en Simone van Saarloos (1990) wilden. Sinds september organiseren ze Hannah Arendt-leesclubs. ‘Door je bewondering voor een denker te delen en te voeden, groeit het. Wat maakt het werk van de Duits-Amerikaanse-joodse filosoof zo actueel?

Interview door Daan Borrel

Is er tegenwoordig sprake van vernieuwde aandacht? En hoe is dat te verklaren?

Simone: ‘Mensen die wat ouder zijn en al langer in de filosofie meelopen, vertellen me dat Arendt opnieuw hip is. Dit heeft meerdere redenen. Een daarvan is hoe ze in De menselijke conditie over vergeving spreekt. Vergeving schenken is een onvoorziene daad, zegt Arendt, een spontane act. Er ontstaan nieuwe dingen uit. In deze tijd van mediawetten – het is voorspelbaar hoe de media reageren op elk schandaal en het publiek valt er iedere keer weer voor – is dat interessant. Zoals we nu met pedofielen omgaan, bijvoorbeeld. Op dit punt vraag ik mij af hoever we nou eigenlijk gekomen zijn. Arendts filosofie helpt. Ze is realistisch over de narigheden die de mens de mens aandoet, maar tegelijkertijd blijft ze hoopvol door te zeggen: er is een nieuw begin mogelijk. Het kenmerkt de mens dat hij in staat is om opnieuw te beginnen.’

Persis: ‘Daarom zag ze zichzelf niet als filosoof, maar als politiek denker want het is een pragmatisch theorie. Het is de enige manier waarop we niet voor altijd in de greep zullen zijn van straf en vergelding.’

Simone: ‘De film Hannah Arendt, die vorig jaar mei uitkwam, zorgde ook voor nieuwe aandacht. In de film is Arendt echt een held op intellectueel vlak. Ze zegt niet: ik heb de waarheid. Ze zegt: ik heb een interpretatie die niet strookt met die van de massa en die verkondig ik, uit liefde voor de wereld. Dat is in deze tijd aantrekkelijk. Door internet is het eng geworden om je eigen, afwijkende, opinie te delen. De verkettering die haar ten deel valt – haar onderbuurman noemt haar een nazihoer – zie je nu op grote schaal gebeuren. Mensen weten je te bereiken.’

Persis: ‘Ze waarschuwde voor een gebrek aan pluraliteit. In de huidige maatschappij gaat het om het gemiddelde.’

Hoe raakten jullie in contact met het werk van Arendt?

Persis: ‘Ik kwam haar naam vaak tegen. Maar altijd negatief, in essays over haar ongelijk. Als zij zoveel woede opwekt bij – veelal mannelijke – theoretici, wie is zij dan, dacht ik. Arendt lezen begon als een subversieve daad.’

Simone: ‘In New York volgde ik aan The New School University een vak over Hannah Arendt. Alle studenten waren zo enthousiast dat we een nachtelijke praatgroep oprichtten. Het was romantisch ja, maar we discussieerden wel. Met de leesclubs willen we ook een publieke ruimte scheppen waar gesprekken ontstaan.’

Persis: ‘Dat past in Arendts denken. We wilden eerst lezingen organiseren, maar dat voelde te passief.’

Waarom is Arendt op Nederlandse universiteiten niet zo populair?

Simone: ‘Canonvorming.’

Persis: ‘Ja, en genredenken. Haar boek Totalitarisme is tegelijkertijd een historisch, politiek en een filosofisch werk. Bij welk vakgebied hoort ze? Arendt is een excuusvrouw. Hoogleraren stoppen haar in het curriculum omdat er dan ten minste één vrouw gelezen wordt. Totalitarisme wordt in Nederland nog het meest gerespecteerd.’

In Filosofie Magazine schrijft Ivana Ivkovic deze maand over Arendt: ‘In onze tijd bestaat onverminderd behoefte om de maatschappij helemaal beheersbaar te maken.’ Hoe past dit in het werk van Arendt?

Persis: ‘Arendt pleitte voor een publieke ruimte waar menselijke natuurlijkheid, spontaniteit, net als pluraliteit en vitaliteit heerst. Dat lukt niet met beheersing.’

Simone: ‘In onze tijd is er bijvoorbeeld de behoefte om de dood, die een mens zijn menselijke conditie om opnieuw te beginnen doordringend kan laten realiseren, te beheersen, uit te sluiten. Ik ben voor euthanasie en wetenschappelijke vooruitgang, maar misschien drijft de westerse mens wel verder af van zijn spontaniteit door alle rijkdom.’

Zou de huidige situatie in Oekraïne − de demonstranten die een opstand hebben gecreëerd en de president hebben verjaagd − dan een teken van hoop voor Arendt zijn? Andere meningen worden gehoord.

Simone: ‘Ik denk dat elke act hoopvol is.’

Persis: ‘Het is belangrijk om revoluties kritisch te blijven bekijken. In Totalitarisme schrijft Arendt grotendeels over de manier waarop totalitaire regimes mensen tot machines reduceren. Tot niet-zelfstandig-nadenken. Vaak vragen opstandelingen dezelfde houding, want het gaat nog steeds om een ideologie. Een ideologie verdraagt in essentie geen pluraliteit.’

Simone: ‘Wat er vaak gebeurt met revoluties, schrijft Arendt in On Revolutions, is dat er een elite spreekt. Het is niet erg dat er één vertolker is, maar tegelijkertijd waarschuwt ze juist voor iemand die spreekt namens het volk. Want die stem is altijd abstract en de fantasie van de spreker zelf. Je kunt die stem van het volk niet toetsen, maar het klinkt wel groots. Toen ik in New York studeerde, waren de demonstraties van Occupy Wallstreet. Toen vroegen we ons ook af: zou dit nou arendtiaans zijn, zou dit de politieke ruimte zijn? Het moeilijke is dat de politieke ruimte in het echt chaotisch en moeilijk af te bakenen is.’

Betekent de politiek voor haar de overheid of iets abstracter?

Simone: ‘Het is iets republikeins. Niet zoals wij dat nu kennen uit de Amerikaanse politiek − rechts en anti-abortus − maar volksvertegenwoordiging op klein niveau.’

Persis: ‘De lokale politiek droeg ze een warm hart toe. Het blijft lastig, want ze levert ideeën over misstanden in de samenleving, geen handboek voor een staatsinrichting.’

Simone: ‘Haar idee van politiek is westers. Als er geen democratie is, zoals bij de revoluties die je nu ziet, kun je haar theorie eigenlijk niet toepassen. Wat ook grappig is: ze was niet tegen geweld.’

Persis: ‘De uitbanning van geweld in onze samenleving, dat nu alleen gelegitimeerd is als instrument van de staat, hangt voor haar samen met de uitbanning van de publieke ruimte, waarin mensen ultiem vrij zijn en dus ook vrij om geweld in te zetten. Dit klinkt gevaarlijk, maar Arendt is niet politiek correct: ze neemt het ook niet op voor vrouwen en slaven in de geschiedenis.’

Wie moet er voor zorgen dat de politieke ruimte – spontaniteit en pluraliteit – ontstaat?

Persis: ‘Iedereen is hier verantwoordelijk voor. We moeten niet allemaal de politiek in, je kunt de ruimte zelfs in je hoofd scheppen. Het gaat erom dat je mensen ontmoet en gebruik maakt van je vrijheid om te spreken. Best makkelijk.’

Simone: ‘Maar juist daarom is het ook moeilijk. Een organisator aanwijzen is makkelijker.’

Arendt zegt: er zijn geen gevaarlijke gedachtes, denken zelf is gevaarlijk. Bedoelt ze dat gevaar als positief of negatief?

Simone: ‘Allebei. Zelfstandig denken kan ook tot slechte dingen leiden. Maar Arendt ziet nadenken als een menselijke conditie. Het is de enige vervolmaking van het mens-zijn, dus ongeacht wat de uitkomst is: je moet wel. Ze was ook een voorstander van spontaniteit, dat betekent dat je soms dingen moet doen ongeacht de uitkomst.’

Persis: ‘En dat is juist wat de samenleving heel moeilijk vindt. De laatste keer lazen we met de leesclub The Human Condition, dat een abstract kader geeft bij Totalitarisme. Dat werk is actueel wat betreft privacy. Veiligheid eist het privéleven, de bewegingsvrijheid, op. Het liefst beheersen we alles. We hebben angst voor elkaar, voor andersdenkenden en afwijkend gedrag; voor pluraliteit. De mensen op de leesclub waren daar door geraakt.’

Simone: ‘Dictators drukken creativiteit en spontaniteit als eerste de kop in omdat het gevaarlijk en zelfscheppend is. Alleen in zelfstandig denken zit de mogelijkheid tot een nieuw begin. Dat is de positieve kant. Een nieuw begin gaat altijd gepaard met angst, maar het is de enige manier tot mens-zijn.’

Wanneer is de volgende leesclub?

Persis: ‘25 april en 9 mei om 20:00 in De Balie. We gaan Life of the Mind behandelen, het deel Denken.’

Simone: ‘Mensen vragen weleens: ‘Waarom is er geen leesclub in Brabant?’ Tegen hen willen we zeggen: begin vooral je eigen Hannah Arendt-leesclub! Niet te groot, mensen moeten vooral kunnen praten.’

U kunt zich aanmelden voor de nieuwsbrief op leesclubhannaharendt@gmail.com

Binnenkort verschijnt bij Uitgeverij Boom de heruitgave van Hannah Arendts Totalitarisme.